Jesienne szkodniki zbóż, czyli zwalcz mszyce zanim będzie za późno! 2017-10-26

Na przestrzeni ostatnich lat zaobserwować można wzrost występowania chorób wirusowych w uprawach zbożowych. Stan ten ściśle związany jest z żerowaniem szkodników. Z pozoru mniej istotne zwalczanie szkodników w zbożach (w pierwszej kolejności zabiegi chwasto – i grzybobójcze) nabiera coraz większego znaczenia. Do bezpośrednich szkód wyrządzonych przez szkodniki dochodzą pośrednie, gdzie owady (a szczególnie mszyce) są wektorami (roznosicielami) chorób wirusowych.

Na zbożach występuje ok. 70 gatunków mszyc, ale największe znaczenie gospodarcze mają : mszyca czeremchowo zbożowa, mszyca zbożowa i mszyca różano-trawowa. Mszyce mają wyjątkowo duży potencjał rozrodczy, wskutek czego wiosną i jesienią mogą pojawiać się nagle i masowo.

W sezonie wegetacyjnym rozwija się 8-12 pokoleń. Szkodliwe są zarówno larwy, jak i postacie dorosłe, a w szczególności pokolenie uskrzydlone. Od kilku lat szczególnie zauważalna jest żółta karłowatość jęczmienia, której objawy w tym sezonie można zauważyć na plantacjach tej rośliny uprawnej. Szczególnie widoczne są na tych plantacjach zbóż (poza jęczmieniem, również na pszenicy), które zostały zasiane w pobliżu upraw kukurydzy, z których przemieściły się mszyce.

Żółta karłowatość jęczmienia – sprawca – Barley yellow dwarf virus - BYDV

Powszechnie uważana jest za najgroźniejszą wirozę zbóż występującą na całym świecie.  Choroba zagraża wszystkim gatunkom zbóż i traw, ale szczególnie niebezpieczna jest dla jęczmienia ozimego. Najgroźniejsze dla zbóż są jesienne pokolenia mszycy czeremchowo zbożowej – wektora wirusa BYDV. Termin nalotu tego gatunku pokrywa się ze wschodami jęczmienia i pszenicy. Choroba występuję na plantacjach placowo, rzadko spotyka się pojedyncze chore rośliny. W łanie widoczny jest nierównomierny rozwój roślin (porażone rośliny są niższe). Jej objawy na liściach jęczmienia występują w postaci intensywnych żółtych przebarwień, zaś na pszenicy i owsie przebarwienia są czerwone. Zmiany zabarwienia liści   rozpoczynają się od jego wierzchołków. Blaszki liściowe chorych roślin staja się sztywne i ustawione pod kątem ostrym. W przypadku jęczmienia oprócz skarłowacenia i zżółknięcia obserwuje się intensywne krzewienie, powodujące zmiany pokroju roślin.  U roślin dotkniętych żółtą karłowatością może dojść do niewykształcenia kłosów lub niedostatecznego wykształcenia ziarna.

Charakterystyczne przeżółcenie liści jęczmienia spowodowane infekcją wirusową przeniesioną przez mszyce (widoczne na końcówkach liści (fot. P.Talbierz)

Coraz wyższe straty powodowane przez szkodniki oraz ich rola w rozprzestrzenianiu chorób wirusowych nie pozostają bez wpływu na uzyskane plony, a tym samym opłacalność uprawy zbóż. Ograniczeniu występowania mszyc zbożowych na pewno sprzyja dobra praktyka rolnicza, polegająca na niszczeniu samosiewów zbóż- żywicieli mszyc – poprzez wykonanie podorywek i ich pielęgnowanie. Niestety, przy obecnej kondycji finansowej wielu rolników ogranicza nakłady na pielęgnacje gleby. Dlatego  ze względu na brak możliwości zwalczania chorób wirusowych największe znaczenie zapobiegawcze rozwojowi chorób ma zwalczanie szkodników będących wektorami wirusów. Zwalczanie szkodników w zbożach jest stosunkowo łatwe i  tanie. O skuteczności zabiegu decydują czynniki takie jaki: termin zabiegu, wybór insektycydu oraz panujące warunki atmosferyczne. Wybierając odpowiedni środek należy jednak zwrócić uwagę na zakres temperatur warunkujący odpowiednią skuteczność wykonanego zabiegu oraz na długość jego działania.

Podsumowując, najskuteczniejszym sposobem ograniczenia porażeń jest stosowanie zabiegów zwalczania mszyc – wektorów jesienią, około 4- 5 tygodni po wschodach. Dlatego tak ważna jest wiosenna i letnia diagnostyka obserwowanych objawów chorobowych na zbożach. W przypadku wystąpienia objawów chorobowych należy podjąć działania zabezpieczające uprawy w następnym sezonie wegetacyjnym. Pomimo szeroko zakrojonych  badań prowadzonych w kierunku poszukiwania odporności na wirusy żółtej karłowatości jęczmienia, nie osiągnięto w tej dziedzinie znaczących sukcesów, dlatego najpewniejszą drogą zabezpieczania upraw jest chemiczne  zwalczanie  mszyc. Do tego zabiegu szczególnie polecane są preparaty zawierające w swoim składzie takie substancje aktywne jak deltametryna lub acetamipryd.

Deltametryna wykazuje silne działanie kontaktowe oraz żołądkowe. Pyretroidy do których należy deltametryna tracą skuteczność powyżej 20°C jednak jesienią trudno o temperatury które przekraczają tę graniczną wartość.

Kolejna proponowana substancja aktywna czyli acetamipryd jest substancją systemiczną działającą w szerokim zakresie temperatur (od 5°C do 25°C). Charakteryzuje się długim i skutecznym działaniem oraz brakiem odporności szkodników . Tak więc wybór preparatów opartych o acetamipryd może zapewnić bardzo skuteczną ochronę przeciwko wektorom wirusów chorobotwórczych.

Karłowatość pszenicy – sprawca -Wheat dwarf virus WDV

Objawy tej choroby można zaobserwować na pszenicy, życie i jęczmieniu. Głównym objawem jest zahamowanie wzrostu w postaci drastycznych skarłowaceń roślin, którym nie towarzyszą żadne przebarwienia. Choroba jak dotąd występuje w Polsce w niewielkim nasileniu, przeważnie na obrzeżach pól i wzdłuż ścieżek   przejazdowych. Wektorem wirusa karłowatości jest skoczek zgłobnik smużkowaty. Ze względu na niską szkodliwość nie ma zaleceń co do jego zwalczania. Jednak jest on zwalczany przy okazji usuwania wektorów żółtej karłowatości jęczmienia czyli mszyc.

Żółta mozaika jęczmienia – sprawca -  Barley yellow mosaic virus (BaYMV),

To choroba o wzrastającym znaczeniu. Objawia się żółknięciem łanu o placowym charakterze. Na młodszych liściach widać równoległe do nerwów liścia smugowate żółtawe rozjaśnienia. Wraz ze starzeniem się liści plamy stają się większe i zlewają się, a następnie obumierają. System korzeniowy jest brunatny i pomniejszony.  Wirusy żółtej mozaiki jęczmienia przenoszony jest poprzez wektor – pierwotniak Polymyxa graminis . Pierwotniak ten przemieszcza się wraz z płynącą wodą z pól położonych wyżej oraz z glebą na kołach maszyn rolniczych. Zwalczanie wirusów odglebowych jest znacznie trudniejsze niż ograniczanie występowania wirusów przenoszonych przez owady, zwłaszcza mszyce. W przypadku wirusów odglebowych  niemożliwe jest usunięcie ze środowiska ich wektora. Ochrona przed wirusem opiera się głownie na uprawie odmian odpornych.

Odglebowa mozaika zbóż

Odglebowa mozaika zbóż może porażać różne gatunki zbóż. Potencjalnie największe zagrożenie stanowi dla pszenicy ozimej. Objawy ujawniają się wczesną wiosną. Na młodych liściach pojawiają się mozaikowate i nieregularnie rozmieszczone smugowatości, nieraz obserwowane jest zżółkniecie liści . Najczęstszym objawem jest jednak osłabienie rozwoju i zahamowanie wzrostu roślin. Podobnie jak w przypadku żółtej mozaiki jęczmienia jedynym skutecznym sposobem zapobiegania występowaniu odglebowej mozaiki zbóż jest uprawa odmian odpornych.

Opracował: Sławomir Długoszewski (Crop Manager, Chemirol)